19 mar Kim jest twórca wynalazku?
Kim jest twórca wynalazku? To pojęcie jest niezwykle istotne, ponieważ polskie prawo przyjmuje zasadę, że prawo do ubiegania się o ochronę przysługuje właśnie twórcy wynalazku. Wynika to z art. 11 ust. 1 ustawy prawo własności przemysłowej (p.w.p.). Zgodnie z nim, prawo do uzyskania patentu na wynalazek albo prawa ochronnego na wzór użytkowy, jak również prawa z rejestracji wzoru przemysłowego przysługuje (…) twórcy. Wbrew pozorom nie jest to wcale oczywiste rozwiązanie. Chociaż tzw. „zasada twórczości”, wywodząca się z Niemiec, ma zastosowanie w wielu państwach, to niektóre przyjęły francuską koncepcję „prawa dla zgłaszającego wynalazek”.
Prawo do uzyskania patentu przysługuje więc rzeczywistemu twórcy wynalazku. Nie przysługuje natomiast osobie, która jedynie podaje się za twórcę, np. w podaniu o udzielenie patentu. Jeżeli podanie takie składa osoba inna niż twórca, to ma obowiązek podania w treści podania danych prawdziwego twórcy wynalazku. Ponadto, jeżeli zgłaszającym jest podmiot inny niż sam twórca, musi on wskazać na jakiej podstawie zdobył prawo do uzyskania patentu. Wspominamy o tym jeszcze w dalszej części artykułu.
Kim jest „rzeczywisty twórca wynalazku”?
W ustawie nie znajdziemy odpowiedzi na to pytanie. Doktryna wskazuje, że twórcą projektu wynalazczego jest osoba fizyczna, która „wynalazła” określone rozwiązanie. Chodzi więc o osobę, która stworzyła pewne nowe dobro intelektualne, którego wcześniej nie było [1]. Po pierwsze, warto więc podkreślić, że twórcą wynalazku może być wyłącznie osoba fizyczna. Wynika to z faktu, że wynalazek jest zawsze efektem pracy ludzkiego umysłu, ze względu na „myślowy, kreacyjno-poznawczy charakter pracy twórczej”[2]. Ponadto, za twórcę można uznać tylko taką osobę, która przyczyniła się do powstania wynalazku, wnosząc wkład pracy intelektualnej wykraczający poza rutynową pomoc techniczną lub organizacyjną[3].
Co ciekawe, ustawodawca nie ogranicza ochrony do wynalazków będących wynikiem pracy twórczej. Ochronie może podlegać również wynalazek, który powstał jako „dzieło przypadku”. W takiej sytuacji wkład intelektualny twórcy będzie polegał na umiejętności opisania wynalazku [4].
Maszyna jako twórca?
W obliczu galopującego rozwoju techniki być może już niedługo będziemy musieli zmienić niewzruszony dotąd pogląd, że twórcą wynalazku może być wyłącznie osoba fizyczna. Jeśli sztuczna inteligencja również będzie w stanie stworzyć wynalazek, kogo uznamy za twórcę takiego wynalazku? Twórcę oprogramowania? A może autorów danych przetwarzanych przez sztuczną inteligencję?
Pojawiają się nawet głosy, że należałoby upodmiotowić sztuczną inteligencję i za twórcę wynalazku uznawać ją samą. Już dziś wiodące koncerny technologiczne posługują się sztuczną inteligencją w opracowywaniu nowych rozwiązań. Najświeższy przykład sprzed zaledwie kilkunastu dni – sztuczna inteligencja Google pozwala na przewidywanie ilości energii, którą dostarczy farma wiatrowa z dokładnością do 36 godzin. Umożliwia to znaczną optymalizację zarządzania.
Wynalazki i dzieła tworzone przez sztuczną inteligencję to problem tak złożony i ciekawy, że zasługuje na odrębny artykuł. W dzisiejszym chcemy jedynie zasygnalizować, że pytanie o rolę sztucznej inteligencji w procesie powstawania wynalazków jest niezwykle istotne. Potrzeba udzielenia na nie odpowiedzi stale przybiera na znaczeniu.
Czy wynalazek może mieć kilku twórców?
W czasach Leonarda da Vinci genialni wynalazcy, działający na własną rękę zdarzali się zapewne częściej niż obecnie. W dzisiejszych czasach rzadko spotykamy przypadki, w których wynalazek tworzy od początku do końca jedna osoba. Ustawodawca wziął to pod uwagę i przewidział sytuację, w której występuje kilku współtwórców. Zgodnie z art. 11 ust. 2 p.w.p. współtwórcom wynalazku, wzoru użytkowego albo wzoru przemysłowego uprawnienie do uzyskania patentu, prawa ochronnego lub prawa z rejestracji przysługuje wspólnie.
Przytoczona powyżej definicja twórcy ma szczególne znaczenie dla ustalenia, kto z ogółu osób zaangażowanych w projekt będzie miał status twórcy. Skoro „twórcą” możemy nazwać tylko osobę, która wniosła do powstania wynalazku wkład pracy intelektualnej, to także w przypadku współtwórcy musimy wykazać, że miał on swój udział intelektualny w projekcie. Uważa się także, że dla wykazania współtwórczości należy wykazać bezpośredni związek działań danej osoby z dokonaniem wynalazku. W przypadku sporu, sąd ustala wkład twórczy poszczególnych osób w stworzenie projektu wynalazczego. Określa również, stosownie do wkładu, udziały współtwórców we wspólnym prawie.
Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że twórcą nie jest osoba, która tylko udzieliła pomocy przy dokonaniu wynalazku, ale nie uczestniczyła w koncepcji tworzenia nowego rozwiązania [5]. Za współtwórcę nie możemy więc uznać np. osoby, która wykonywała jedynie czynności pomocnicze czy techniczne albo zapewniła finansowanie dla projektu. Podobnie będzie w przypadku osób, które jedynie udostępniły pomieszczenia czy materiały potrzebne do stworzenia wynalazku. W przypadku realizacji projektów wynalazczych wymagających zaangażowania wielu osób, ważne jest więc precyzyjne określenie zakresu obowiązków każdej z z nich. Pomoże to uniknąć sporów na tym tle.
Jakie prawa przysługują twórcy wynalazku?
Twórcy wynalazku przysługują prawa majątkowe i niemajątkowe. Do uprawnień majątkowych twórcy zaliczamy: prawo do uzyskania odpowiedniej ochrony i prawo do wynagrodzenia. Prawa niemajątkowe (osobiste) twórcy to natomiast prawo do bycia wymienianym w rejestrach, opisach, dokumentach i publikacjach. Takie same prawa przysługują wszystkim współtwórcom.
Prawo do uzyskania patentu, określane również jako prawo do patentu, oznacza prawo twórcy do zgłoszenia stworzonego przez siebie rozwiązania w urzędzie patentowym. Celem jest uzyskanie ochrony. Prawo to wyraża się w roszczeniu skierowanym do urzędu patentowego o udzielenie ochrony na wynalazek twórcy. Z drugiej jednak strony jest to również prawo do tego, by osoby inne niż twórca nie wkraczały w sferę jego wyłączności, dokonując zgłoszenia. Zgodnie z art. 12 p.w.p. prawo do uzyskania patentu jest zbywalne i podlega dziedziczeniu.
Drugim rodzajem uprawnienia majątkowego przysługującego twórcy jest prawo do wynagrodzenia. Jako prawo majątkowe, również ma ono charakter zbywalny. Art. 22 p.w.p. określa, w jakich przypadkach i względem kogo twórca może kierować roszczenie o zapłatę wynagrodzenia. Art. 23 tej ustawy zawiera listę środków prawnych umożliwiających twórcy dochodzenie tego prawa.
Prawa o charakterze niemajątkowym to prawa osobiste twórcy. Można je w uproszczeniu określić jako prawa do oznaczania wynalazku swoim nazwiskiem. Prawo do autorstwa zawiera w sobie uprawnienie do bycia uznawanym za autora danego projektu wynalazczego oraz do żądania ujawnienia swojego nazwiska w związku z wynalazkiem we wszelkich formalnych dokumentach, rejestrach czy publikacjach. Twórca ma także prawo sprzeciwić się przypisywaniu sobie autorstwa wynalazku przez inne osoby.
Kiedy twórca nie jest twórcą?
Istnieje kilka wyjątków od przyjętej w polskim prawie zasady twórczości. Wszystkie te wyjątki wyliczono w ustawie. Chodzi o następujące sytuacje:
- Wynalazki pracownicze. Są to wynalazki stworzone przez pracownika w ramach stosunku pracy. Z wynalazkiem pracowniczym mamy do czynienia, gdy pracownik dokonuje wynalazku w celu wykonania zobowiązania wynikającego ze stosunku pracy. Pracodawca wykazuje przy tym pewne zaangażowanie w proces wynalazczy. W takiej sytuacji prawo do patentu przysługiwać będzie Zaangażowanie pracodawcy musi mieć jednak realny wymiar. Sąd Najwyższy wskazał, że właśnie z faktu, że pracodawca angażuje się finansowo, organizacyjnie i warsztatowo w powstanie wynalazku, płyną jego uprawnienia do patentu. Samo wykorzystanie w pracach badawczych wiedzy, doświadczenia i umiejętności, nabytych w związku z wykonywanymi obowiązkami pracowniczymi nie stanowi, że projekt badawczy jest wynikiem wykonywania obowiązków ze stosunku pracy[6].
Warto również podkreślić, że wszelkie postanowienia umów o pracę, przewidujące przejście na pracodawcę prawa do uzyskania patentu w stosunku do wszystkich wynalazków dokonanych przez pracownika, są nieskuteczne. Umowa o pracę nie może objąć tych wynalazków, których pracownik dokonał poza wykonywaniem obowiązków, wynikających ze stosunku pracy. - Wynalazki na zamówienie (tzw. inventions for hire). Chodzi tu o wynalazki dostarczane zamawiającemu na podstawie jakiejkolwiek umowy cywilnoprawnej. Dokonanie wynalazku nie musi być głównym przedmiotem takiej umowy. Wystarczy, że wynalazek został stworzony przez wykonawcę w związku z usługami świadczonymi na podstawie umowy i w celu jej wykonania[7]. Prawo do wynalazku będzie wówczas przysługiwało zamawiającemu – chyba, że strony umówiły się inaczej.
- Wynalazki powstałe w toku prac badawczo-rozwojowych. W obecnych realiach rynkowych często zawiera się umowy, w których kilku przedsiębiorców łączy siły w celu realizacji wspólnego projektu wynalazczego. Mogą to być np. umowy o prace badawczo-rozwojowe czy umowy typu joint-venture. Strony mogą w takim przypadku odstąpić od zasady współtwórczości. W takiej sytuacji ustalają w umowie, że prawo do patentu będzie przysługiwało tylko jednemu z przedsiębiorców biorących udział w projekcie.
—
[1] J. Szwaja, w: System prawa własności intelektualnej, red. J. Szwaja, A. Szajkowski, tom 3, str. 78, za: Prawo własności przemysłowej – komentarz do ustawy, red. A. Michalak, C.H. Beck, wyd. 1, 2016.
[2] Prawo własności przemysłowej – komentarz do ustawy, red. P. Kostański, C.H. Beck, wyd. 2, 2014.
[3] A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysłowej, 2003, str. 117, za: Prawo własności przemysłowej – komentarz do ustawy, red. A. Michalak, C.H. Beck, wyd. 1, 2016.
[4] Por. A. Szajkowski, w: S. Sołtysiński, A. Szajkowski, T. Szymanek, Komentarz, s. 64, za: Prawo własności przemysłowej – komentarz do ustawy, red. P. Kostański, C.H. Beck, wyd. 2, 2014.
[5] Por. wyrok SN z 21 marca 1974 r., sygn.. I PR 53/74, OSPiKA 1976, Nr 10, poz. 195, cyt. w: Prawo własności przemysłowej – komentarz do ustawy, red. P. Kostański, C.H. Beck, wyd. 2, 2014.
[6] Wyrok Sądu Najwyższego z 8 marca 2010 r. (sygn. II PK 260/09, OSNAPiUS 2011, Nr 17–18, poz. 226), za: Prawo własności przemysłowej – komentarz do ustawy, red. A. Michalak, C.H. Beck, wyd. 1, 2016.
[7] J. Chlebny, Pojęcie wynalazku pracowniczego, 2009, str. 43, za: Prawo własności przemysłowej – komentarz do ustawy, red. A. Michalak, C.H. Beck, wyd. 1, 2016.
